Đức Phật biết rằng sự chạy đuổi không mỏi mệt theo hạnh phúc trong dục lạc thế gian khiến chúng ta bị trói buộc vào cái vòng tận cùng của nhân và quả, của yêu và ghét. Mỗi ý nghĩ, lời nói hay hành động là nhân đưa đến quả, rồi quả ấy lại trở thành một cái nhân khác, để chỉ cho chúng ta thấy cái vòng khổ đau đó vận hành như thế nào, Đức Phật đã giải thích:
Do duyên thọ, ái sinh, do duyên ái , tìm cầu sinh; do duyên tìm cầu, lợi sinh, do duyên lợi, quyết định sinh; do duyên quyết định, tham dục sinh, do duyên tham dục, đắm trước sinh; do duyên đắm trước, chấp thủ sinh; do duyên chấp thủ, hà tiện sinh; do duyên hà tiện, thủ hộ sinh; do duyên thủ hộ, phát sinh một số ác, bất thiện pháp như tranh đấu, tranh luận, đấu khẩu, khẩu chiến, ác khẩu, vọng ngữ. (Kinh Trường Bộ, HT. Thích Minh Châu, NXB Tôn Giáo – 2005, trang 517).
Mỗi chúng ta đều trải qua những giai đoạn của vòng luân chuyển này trong đời sống hàng ngày. Thí dụ đang ở trong siêu thị, bạn nhìn thấy một chiếc bánh trông rất ngon với nhân màu đỏ, kem trắng điểm lên trên. Đó là chiếc bánh duy nhất còn lại. Dầu chỉ ít phút trước đó, tâm bạn thanh tịnh, tự tại, khi nhìn thấy cảnh này, mà Đức Phật gọi là “sự tiếp xúc giữa các căn và các trần” tâm khởi lên những suy tưởng và cảm thọ khoái lạc.
Rồi tham muốn phát sinh từ lạc thọ. “Mmmm…bánh đâu” bạn tự nhủ, “với kem trứng đánh nổi phía trên” tâm sẽ chạy đuổi theo và khai triển những ý nghĩ khoái lạc. Bánh dâu ngon lắm! Thơm biết chừng nào! Kem trứng kia tan trong miệng hẳn là rất tuyệt vời! Một quyết định tiếp theo sau: “tôi muốn ăn một chiếc bánh đó”. Rồi sự bám víu (đắm trước) phát sinh: ‘Chiếc bánh đó là của tôi”. Có thể bạn sẽ nhận ra một sự bất ổn khi làm bạn do dự trong chốc lát khi nó nghĩ đến những hậu quả tiêu cực của cái bánh đối với túi tiền hay vòng eo của bạn.
Bỗng nhiên họ nhận ra có ai đó cũng ngừng lại ở quầy bánh và đang ngắm nghía cái bánh. Cái bánh của bạn! Bị chế ngự bởi lòng hẹp hòi, bạn chộp ngay chiếc bánh, tiến ra quầy thanh toán trong khi người khách kia trừng mắt phản đối. Một diễn tiến tiếp theo, dầu thông thường khó xảy ra, là vị khách hàng kia đuổi bạn đến chỗ đậu xe, cố gắng giật cái bánh lại, hãy tưởng tượng biết bao hành vi bất thiện có thể xảy ra – có thể chửi rủa nhau hay đánh nhau. Nhưng ngay cả khi không có sự đối đầu trực tiếp nào, hành động của bạn khiến người khác phát sinh những tư tưởng tiêu cực và nhìn bạn như là một người tham ăn. Như thế là tâm bình an của bạn bị hủy diệt.
Một khi tham ái đã phát khởi trong tâm, thì không thể tránh khỏi có những hành động ích kỷ, hẹp hòi theo sau. Trong khi chạy đuổi theo bất cứ hạnh phúc nhỏ nhoi nào – một miếng bánh dâu – chúng ta cũng có thể hành động thô bạo và xém nữa tạo ra kẻ thù. Khi lòng tham ái là đối với một điều gì đó quan trọng hơn, như của cải, tài sản của người hay hành động tà dâm thì hậu quả còn tai hại hơn và những đau khổ triền miên có thể xảy ra.
Nếu có thể đảo ngược vòng quay, bắt đầu từ hành động tiêu cực của chúng ta rồi đi ngược trở lại thành từng bước, từng bước đến các nguyên nhân tâm lý và sinh lý, thì ta có thể đoạn trừ khổ đau tận gốc ngọn của nó. Khi lòng tham muốn, bám víu đã được đoạn trừ – hoàn toàn bị xóa bỏ – thì hạnh phúc mới được bảo đảm. Có thể chúng ta chưa biết phương cách để đạt được một điều như thế, nhưng khi đã nhận ra việc phải làm, là chúng ta bắt đầu cuộc hành trình của mình.
Giờ thì bạn có thể hiểu tại sao chúng tôi nói rằng hạnh phúc thật sự chỉ đến khi tham ái đã được đoạn diệt. Ngay nếu khi ta có nghĩ rằng việc đạt được hạnh phúc cao thượng nhất là không thực tế, thì việc giảm thiểu nó cũng đem lại nhiều lợi ích cho chúng ta. Càng có thể buông bỏ được lòng tham ái, thì ta càng dễ dàng cảm nhận được hạnh phúc hơn. Nhưng làm thế nào để giảm bớt lòng tham ái? Chỉ ý nghĩ làm giảm thiểu lòng ham muốn – nó chỉ đến việc đoạn diệt nó – cũng đã có thể khiến bạn thối chí. Nếu bạn biết rằng chỉ dùng ý chí để đẩy lùi ham muốn là hoài công, thì bạn rất đúng. Đức Phật đã đưa ra một giải pháp tốt đẹp hơn: đó là từng bước tu tập theo Bát Chánh đạo.
Phương cách phát triển từng bước theo con đường của Đức Phật ảnh hưởng đến mọi khía cạnh của đời sống bạn. Tiến trình này có thể bắt đầu bất cứ lúc nào, ở bất cứ nơi đâu. Bạn có thể bắt đầu từ chỗ của bạn và tiến tới, từng bước một. Mỗi sự thay đổi mới tốt đẹp hơn trong hành vi hay hiểu biết đều dựa trên các bước đã qua.
Trong số những người đã được nghe Đức Phật thuyết pháp, có những vị với tâm dễ dàng tiếp thu đến nỗi họ có thể đạt được hạnh phúc viên mãn ngay sau khi nghe những lời hướng dẫn tu theo từng bước của Đức Phật lần đầu tiên. Một số ít đã quá sẵn sàng đến nỗi tuy vừa nghe qua giáo lý siêu việt – Từ Thánh Đế – thì tâm họ đã hoàn toàn được giải thoát. Những phần đông các đệ tử Phật phải cố gắng thực hành các lời dạy, thấu triệt từng bước trước khi chuyển sang bước tiếp theo. Nhiều vị phải mất hàng năm để vượt qua những chướng ngại trong sự hiểu biết trước khi họ có thể tiến lên một bậc cao hơn của sự tìm hiểu.
Phần đông chúng ta phải mất rất nhiều công sức để tự tháo gỡ mình ra khỏi những hành vi hay thái độ tự hại mình và hại người đã được hình thành qua bao năm tháng. Chúng ta đã chậm rãi bước theo con đường tu tập từng bước của Đức Phật với rất nhiều kiên nhẫn và khích lệ. Không phải ai cũng có thể thấu triệt mọi thứ ngay lập tức. Đến với sự phát triển tâm linh, tất cả chúng ta đều mang theo những kinh nghiệm quá khứ riêng và mức độ dốc tâm khác nhau.
Đức Phật là một vị thầy tinh tế tuyệt vời. Ngài biết rằng chúng ta cần có những hiểu biết căn bản rõ ràng trước khi tiếp thu giáo lý cao siêu hơn. Thuyết Bát Chánh đạo đưa đến hạnh phúc của Ngài gồm 3 giai đoạn được xây dựng dựa lên nhau: Giới, Định và Tuệ.
Giai đoạn đầu tiên, giới luật, bao gồm việc chấp nhận một số việc cơ bản và sống theo chúng. Đức Phật hiểu rằng sự suy nghĩ, nói năng và hành động đúng theo giới luật là những bước căn bản cần phải có trước khi tiến đến sự phát triển tâm linh cao hơn. Nhưng dĩ nhiên chúng ta phải có một trí tuệ để biết rõ đạo đức là gì. Vì thế Ngài bắt đầu bằng cách giúp chúng ta vun trồng cấp bậc cơ bản của Chánh kiến (bước thứ nhất) và Chánh tư duy ( bước thứ hai). Những khả năng tâm linh này giúp chúng ta phân biệt giữa ý nghĩ và hành động đạo đức hay vô đạo đức giữa những hành động thiện với những hành động làm hại mình và hại người xung quanh.
Khi chánh kiến đã phát triển, chúng ta có thể bắt đầu đem sự hiểu biết mới mẻ của mình áp dụng bằng cách thực hành Chánh ngữ (bước thứ ba), Chánh nghiệp (bước thứ tư), và Chánh mạng (bước thứ năm). Những giai đoạn thực hành các hành động đạo đức tốt đẹp giúp tâm ta cởi mở, giải thoát khỏi các chướng ngại, hoan hỷ và tự tin. Khi các chướng ngại từ những hành động tiêu cực bắt đầu phai mờ thì định mới có thể phát sinh.
Định có 3 giai đoạn. Đầu tiên là Chánh tinh tấn (bước thứ sáu) giúp tâm tập trung vào từng bước trên con đường đạo. Những sự cố gắng như thế đặc biệt cần thiết khi nhiều tư tưởng bất thiện khởi lên trong tâm khi chúng ta ngồi thiền. Tiếp theo là Chánh niệm (bước thứ bảy). Muốn có tâm chánh niệm đòi hỏi phải có sự chú tâm toàn vẹn từng phút, để ta có thể kiểm soát được sự biến đổi của tâm pháp. Chánh định (bước thứ tám) cho phép chúng ta trụ tâm không gián đoạn trên một đối tượng hay một ý nghĩ nào đó. Vì đó là một trạng thái tâm tích cực, không sân hận hay tham luyến. Định mang đến cho ta một sức mạnh tâm linh mà ta cần để có thể nhìn thấu đáo hoàn cảnh thật sự của mình.
Với giới luật làm nền tảng, định sẽ phát sinh. Do đó, giai đoạn thứ ba trên con đường của Đức Phật – trí tuệ – sẽ phát triển. Điều này mang chúng ta trở lại với hai bước đầu tiên trên con đường: Chánh kiến và Chánh tư duy. Chúng ta bắt đầu cảm nghiệm trí tuệ bùng vỡ trong các hành động của mình. Chúng ta nhận ra đã tự tạo đau khổ cho bản thân như thế nào. Chúng ta nhận ra bằng những ý nghĩ, lời nói, và hành động của mình, ta đã tự làm tổn thương bản thân và người khác như thế nào. Chúng ta nhận ra những sự giả dối của mình và đối diện cuộc đời như nó thực sự là. Trí tuệ là ngọn đèn sáng soi cho chúng ta con đường thoát khỏi vòng trói buộc của khổ đau.
Dù tôi trình bày con đường của Đức Phật như là một chuỗi của những giai đoạn liên tục nhau, thực ra nó vận hành theo một vòng tròn. Giới, Định, và Tuệ luôn hỗ trợ, phát triển lẫn nhau. Mỗi bước trong Bát chánh đạo đều củng cố, phát huy các bước còn lại. Khi bạn bắt đầu thực hành cả quá trình, mỗi bước sẽ lần lượt mở ra và mỗi hành động thiện hay tuệ giác sẽ là động lực đưa ra bước kế tiếp. Trên bước đường tu tập, bạn sẽ có nhiều chuyển đổi, nhất là khuynh hướng đổ lỗi cho người khác về sự bất hạnh của mình. Với từng bước rẽ, bạn sẵn sàng để chấp nhận trách nhiệm đối với suy nghĩ, lời nói và hành động có chú ý của mình nhiều hơn.
Thí dụ, bạn áp dụng trí tuệ ngày càng phát triển của mình để liễu ngộ hành động đạo đức, bạn sẽ nhận thấy giá trị của tư tưởng và hành động đạo đức một cách sâu sắc, dẫn đến sự thay đổi càng nhanh chóng hơn trong cách bạn hành động. Tương tự, khi bạn có thể nhìn thấy rõ ràng hơn trạng thái tâm nào là hữu ích và trạng thái tâm nào bạn cần buông bỏ, thì bạn sẽ đem sự tinh tấn của mình áp dụng đúng chỗ hơn, và kết quả là tâm định của bạn trở nên sâu lắng hơn và tuệ giác sẽ được phát triển.
Thiền Sư Henepola Gunaratana
Việt dịch: Diệu Liên Lý Thu Linh
Nguồn: Cái bẫy của khổ đau