Phiền não vì luyến ái với người khác khiến ta mất đi sự an lạc và tự chủ. Với tâm luyến ái, ta sẽ phóng đại những phẩm chất tốt đẹp của một người nào đó, chẳng hạn như ngoại hình của họ, và biến họ thành một đối tượng mà mình bám lấy và không muốn buông bỏ. Tuy nhiên, nhờ các pháp thiền khác nhau mà ta có thể khắc phục tâm luyến ái, và phát triển mối quan hệ lành mạnh với người đó.
Vô minh là cội nguồn của tất cả phiền não, là nguyên nhân sâu xa nhất của chúng. Vô minh có thể là về nhân quả – ảnh hưởng mà hành vi của chúng ta tạo ra – hoặc vô minh về thực tại. Vô minh về nhân quả thường được mô tả là yếu tố chịu trách nhiệm cho hành vi phá hoại và làm điều sai trái. Tuy nhiên, vô minh về thực tại, về tình huống, có thể tiền ẩn đàng sau bất kỳ loại hành vi nào, có tính xây dựng hay phá hoại. Vì vậy, nếu muốn thấy cách vô minh ẩn tàng trong phiền não của mình như thế nào thì cần phải xem xét nhiều hơn về tâm vô minh về tình huống, vô minh về thực tại.
Hiện nay, chữ “thực tại” là một từ hài hước. Nó có thể có rất nhiều ý nghĩa khác nhau. Chữ thường được sử dụng là “chân lý”, sự thật về điều gì đó. Có hai chân lý (nhị đế) về bất cứ điều gì. Có một chân lý tương đối, thông thường hoặc thiển cận về điều gì có vẻ như vậy, và chân lý sâu sắc nhất về cách mà điều gì tồn tại. Không phải là một chân lý thì đúng hơn những chân lý khác, như chữ “mức độ” của chân lý có thể ám chỉ. Cả hai đều đúng. Tôi không thích sử dụng thuật ngữ “tuyệt đối”, liên quan đến chân lý thứ hai của nhị đế, vì tuyệt đối giống như là nó đúng hơn so với cái kia. “Sâu sắc nhất” là chữ mà tôi thích sử dụng hơn. Thế thì nhị đế chỉ là chân lý thiển cận về điều gì có vẻ là như vậy, và chân lý sâu sắc nhất, cách mà điều đó tồn tại.
Luyến Ái Là Gì?
Hãy xem xét nhị đế, liên quan đến phiền não; rồi thì có lẽ nó sẽ rõ ràng hơn một chút. Tâm luyến ái hay dục vọng là gì? Đó là tâm trạng phiền não, phóng đại những phẩm chất tích cực của một điều gì đó, và biểu lộ qua hai dạng chính. Dục vọng là nhắm vào điều gì mà mình không có, và cảm xúc là “Tôi phải chiếm được nó, tôi phải có nó!” Luyến ái nhắm vào điều mà mình đã có, và cảm thấy “Tôi không muốn buông bỏ nó!” Cả hai đều dựa trên sự phóng đại về những phẩm chất tích cực của điều gì, hoặc những gì mà mình cho là phẩm chất tích cực của điều đó. Loại thứ ba là tham lam, cũng nhắm vào điều mà mình có, và vì không bao giờ hài lòng, nên luôn luôn muốn sở hữu nhiều hơn.Với tất cả các thể loại này nên chúng ta vô minh về thực tại, chân lý về điều gì là như thế nào. Nói cách khác là không chỉ thấy những phẩm chất tích cực, hay những điểm tốt của điều gì đó, mà còn phóng đại chúng, hoặc bổ sung thêm những phẩm chất tốt, thậm chí không có mặt ở đó. Điều thường đi cùng với việc này là mình xem thường, hay hoàn toàn bỏ qua những thiếu sót, hay khía cạnh tiêu cực. Vì vậy mà ta không nhận thức được đâu là điểm tốt thật sự, và đâu là điểm yếu thật sự của điều đó. Chẳng hạn, “điều gì đó” có thể là một người mà mình biết và thấy rất hấp dẫn, tuyệt vời, hay có thể là một thứ gì, chẳng hạn như kem.Hãy xem trường hợp của một người mà mình khao khát và quyến luyến. Ta sẽ phóng đại, chẳng hạn như họ nhìn đẹp như thế nào, hay có phẩm chất nào mà mình thấy rất hấp dẫn. Ta sẽ phóng đại rằng họ là người đẹp nhất mà mình đã từng gặp, v.v… Và mình thật sự có khuynh hướng bỏ qua những thiếu sót của họ; không muốn nghĩ nhiều về những điều đó, ví dụ như họ có thể cằn nhằn, hay ăn uống một cách buồn cười, hoặc họ ngáy. Hiện nay, họ có thể tương đối đẹp, và mình có thể thấy họ rất đẹp. Chúng ta không phủ nhận điều đó, nhưng phóng đại đặc điểm đó, là nguyên nhân gây ra lòng ham muốn và luyến ái, và bỏ qua hay hạ thấp những thiếu sót của người đó. Sau cùng thì một tình trạng như vậy sẽ dẫn đến rắc rối, bởi vì cuối cùng thì sự mê đắm sẽ hao mòn. Rồi tình yêu, lòng quyến luyến có thể dễ dàng trở thành sự khó chịu và giận dữ đối với người đó, khi những thiếu sót của họ bắt đầu nổi bật lên.Sân hận hay khó chịu chỉ là mặt trái của điều đó. Chúng ta phóng đại những phẩm chất tiêu cực, những thiếu sót của ai đó hay một cái gì đó, và bỏ qua những điểm tốt. Chẳng hạn như mình làm lớn chuyện vì phòng của họ không gọn gàng, họ cẩu thả, hay không phụ rửa chén thường xuyên, hoặc bất cứ điều gì có thể là vấn đề. Mình làm cho nó thành chuyện lớn; chúng ta hoàn toàn phóng đại nó quá mức, và tức giận, buồn bực. Đồng thời, mình có xu hướng phớt lờ hay không nhìn thấy những điểm tốt của người đó, rằng họ rất tốt bụng, rất có trách nhiệm, rất chín chắn và vân vân. Điều nổi bật duy nhất là “Tôi không thể chịu đựng việc họ để vớ bẩn trên sàn nhà.”. Thế là mình nổi giận.
Chân Lý Sâu Sắc Nhất
Giống như những ví dụ này, tâm vô minh về sự thật tương đối, thiển cận về ai đó – những điểm tích cực và tiêu cực, hoặc điểm mạnh và điểm yếu của họ – ở đàng sau lòng luyến ái và sân hận. Một là mình không biết về những điều này, hay là mình bỏ qua, hoặc phóng đại chúng, hay nhận thức về chúng một cách sai lầm. Tuy nhiên, tiềm ẩn đằng sau tâm luyến ái và sân hận, ở một mức độ sâu hơn, là tâm vô minh về chân lý sâu sắc nhất về những điều này, về cách chúng tồn tại.Dù có thể thảo luận về vấn đề này ở một mức độ rất phức tạp và tinh tế, nhưng với mục đích của chúng ta tối nay thì hãy thảo luận về vấn đề này ở mức độ dễ dàng hơn. Đối với mình thì dường như người này tồn tại như một thực thể ở bên ngoài, với một đường thẳng lớn, vững chắc xung quanh họ. Có vẻ như họ được bọc bằng nhựa, hay thứ gì tương tự như vậy, và họ ở trước mặt ta, tồn tại như cách họ xuất hiện, đông đá như trong một bức ảnh tĩnh lặng. Nó dựa vào quan niệm sai lầm mà mình nghĩ về họ như một thực thể cụ thể, tự thiết lập, không phụ thuộc vào nhân duyên, tác động và vân vân, và bất biến, thường hằng. Điều đó rất lầm lẫn; nó không đúng, bởi vì trên thực tế, tâm trạng của họ luôn thay đổi; cơ thể họ thay đổi liên tục; cảm xúc của họ không ngừng thay đổi. Không có gì vững chắc ở đó, như thể nó được bọc bằng nhựa, thường hằng và lâu dài mãi mãi.Dựa vào việc nhận thức sai về “bạn” như một thực thể cụ thể, thường hằng mà chúng ta nghĩ rằng, chẳng hạn như, “Bạn luôn luôn là như vậy; bạn luôn để vớ trên sàn nhà!”. Nhận thức sai lầm này và vô minh rằng điều này không tương ứng với thực tại là nền tảng đằng sau việc phóng đại những phẩm chất tiêu cực của “cái người” này, nằm ở trên giường kế bên mình, làm cho mình khó chịu. Sự vô minh về cách những phẩm chất này tồn tại ra sao cũng khiến cho mình phóng đại những phẩm chất tốt đẹp của người này như “điều” tuyệt vời, có vẻ vững chắc. Rồi thì tâm mê lầm sẽ khiến ta đụng chạm người đó một cách bốc đồng, vì họ quá hấp dẫn, nên không thể không chạm vào người họ. Mình quá quyến luyến, không muốn buông tay và để cho người đó đi ngủ.Vậy thì nếu có thể đoạn trừ hai khía cạnh vô minh, cho rằng người nào là cụ thể và thường hằng, thì phiền não sẽ không phát sinh. Ta sẽ nhận thức rằng người đó luôn thay đổi, có thể thay đổi, hoàn toàn không phải là điều gì cụ thể, được bọc bằng nhựa. Khi hiểu được điều đó thì mình sẽ không nghĩ rằng cái người này được bọc bằng nhựa ở đằng kia có những phẩm chất tốt đẹp bất biến này, mà mình có thể phóng đại, hoặc thậm chí bịa đặt ra. Ta sẽ cởi mở để thấy những phẩm chất tốt và xấu thật sự của họ, và sẽ hiểu rằng tất cả mọi người đều có những điểm tích cực và tiêu cực. Ta sẽ không phóng đại, và cũng không phủ nhận chúng. Trên cơ sở đó thì mình có thể quan hệ với người khác một cách chín chắn, tử tế và từ ái, với lòng bao dung, kiên nhẫn, hiểu biết và vân vân. Ta sẽ không bám víu, và cũng không khó chịu.
Tham Luyến Và Sân Hận Đối Với Máy Móc
Đối với máy ghi âm thì cũng giống như vậy, y chang như vậy. Điều gì tiềm ẩn đằng sau lòng quyến luyến hay tức giận với nó? Trước hết, vấn đề là mình làm ra chuyện lớn khi nghĩ rằng, “Mình đã xài rất nhiều tiền vì nó” và nó ở đó, cái món đồ ở đằng kia, với một lằn lớn, vững chắc xung quanh nó. Rồi thì mình có thể phóng đại những phẩm chất tốt đẹp của nó, “Nó hoàn toàn đáng tin cậy để thâu pháp âm”, nên mình trở nên phụ thuộc vào nó. Thậm chí mình còn không chú ý đến bài giảng hoặc ghi chú, vì nghĩ rằng máy ghi âm không thể sai lầm, thường hằng và sẽ luôn hoạt động. Và nếu nó không hoạt động thì mình sẽ rất tức giận với nó.Nhưng cuối cùng thì nó chỉ là một cái máy. Nó gồm có những bộ phận, và các bộ phận thì sẽ hư hao; không có gì là mãi mãi. Đúng, nó có thể ghi âm đàng hoàng, nhưng đôi khi, nó sẽ không chạy. Nó chỉ là một cái máy, nên có thể hết pin và v.v… Nếu mình hiểu điều đó thì sẽ không làm chuyện lớn khi máy hết pin, nếu như điều đó xảy ra. Chúng ta sẽ hành động một cách có trách nhiệm trước khi sử dụng nó, và xem xét để bảo đảm là máy chạy đàng hoàng, pin đã được sạc, v.v… Nhưng nếu vì lý do gì mà máy không chạy thì mình sẽ không bực bội. Và mình sẽ chép bài, bởi vì mình không hoàn toàn phụ thuộc vào thiết bị ghi âm này.Thật là lạ lùng về cách mình có thể có những phiền não như vậy đối với máy móc, chẳng hạn như cái máy ghi âm này, đặc biệt là trong thời đại hiện nay, đối với máy điện toán. Chúng ta rất tức giận khi cái máy không hoạt động như ý mình muốn. Chúng ta nghĩ rằng “Nó có trí óc riêng”. Thôi đi, kỳ cục quá. Chúng ta nghĩ rằng, “Nó ở đó và nên hoạt động”, cuối cùng thì đáng lẽ nó phải hoàn hảo. Nhưng nó chỉ có một cái máy, được tạo ra từ các bộ phận; và nó được những người có thể lầm lỗi, không biết cách làm việc một cách hoàn hảo sản xuất ra. Tuy nhiên, điều đó không có nghĩa là mình không sử dụng máy điện toán hoặc máy ghi âm. Mình vẫn sử dụng nó, bởi vì nó có thể rất hữu ích, nhưng sẽ không quyến luyến nó. Nếu nó chạy đàng hoàng thì tốt; còn nếu nó không chạy như ý mình muốn thì ta sẽ không nổi giận. Nếu làm được như vậy thì mình sẽ có thái độ quân bình, lành mạnh đối với nó. Điều đó không dễ dàng, đặc biệt nếu đó là máy đắt tiền.
Phương Pháp Tạm Thời Để Đối Trị Dục Vọng Và Luyến Ái Đối Với Một Người
Có những phương pháp ở hai cấp độ được sử dụng trong đạo Phật để đối trị phiền não. Có những phương pháp nhất thời, tạm thời, trên cơ bản là giúp cho mình thấy chân lý tương đối về các pháp một cách đúng đắn, và có những phương pháp cứu cánh hay sâu sắc nhất, đòi hỏi sự lãnh hội chân lý sâu sắc nhất về đối tượng mà phiền não đang nhắm vào. Các phương pháp sâu sắc nhất đòi hỏi khá nhiều việc nghiên cứu và tư duy, nhưng vì các phương pháp nhất thời, tạm thời dễ hiểu và dễ áp dụng hơn, nên đây là những điều chúng ta sẽ rèn luyện và áp dụng trước. Hãy xem một số ví dụ về các phương pháp tạm thời này.
Quán Về Những Gì Bên Trong Thân Thể
Nếu có tâm luyến ái hoặc ham muốn một người nào, đặc biệt là nếu mình rất mê đắm và phóng đại những phẩm chất về vẻ đẹp của cơ thể người đó, hay thậm chí nếu ta quyến luyến với cơ thể của chính mình, thì điều mà mình sẽ thiền quán thường được gọi là “sự xấu xa của thân thể”. Việc sử dụng chữ “xấu xa” đã khiến mình mất hứng một chút rồi. Nó không phải là một từ dễ chịu. Vì vậy, tôi nghĩ rằng chúng ta không dùng chữ “xấu xa” ở đây, thậm chí không dùng chữ “bẩn thỉu”, mà đôi khi cũng được sử dụng. Cả hai đều có quá nhiều ý nghĩa không lành mạnh trong xã hội ngày nay, khi mà lòng tự ti quá phổ biến. Thay vì vậy, hãy nhìn vào cơ thể con người, cơ thể của một người khác hay của mình, đơn giản từ quan điểm của những điều chúng ta đã thảo luận, chân lý tương đối về việc các pháp là gì.Ở đây, chúng ta có thể sử dụng ẩn dụ về một gói đồ. Một gói đồ có giấy gói, hãy cho là một món quà có giấy gói quà ở bên ngoài, rồi có phần quà ở bên trong. Tương tự như vậy, cơ thể của chúng ta, hoặc cơ thể của người khác, có da bọc ở ngoài, đó là những gì mình thường nhìn thấy. Vậy thì da giống như bao bì rất đẹp. Và giống như một gói quà có thể được bọc bằng giấy và ruy băng đắt tiền thì cơ thể cũng có thể được bọc trong quần áo đẹp, đắt tiền để làm cho nó trông hấp dẫn hơn. Nhưng quần áo cũng chỉ là bao bì. Để thu hút sự chú ý về một sản phẩm trong cửa hàng nhiều hơn thì các nhà sản xuất đã bỏ rất nhiều công sức thiết kế gói hàng, và bổ sung thêm quảng cáo bắt mắt. Tương tự như vậy, nhiều người thường cố gắng làm cho gói da của họ trông hấp dẫn hơn với việc trang điểm, kiểu tóc lạ mắt và nước hoa, hoặc bắt mắt hơn với kiểu xăm mình phức tạp, đeo khoen trên người và vân vân.Nhưng một gói đồ không chỉ là giấy gói, mà còn có món đồ bên trong. Những gì bên trong gói của một cơ thể là bộ xương, bắp thịt, các bộ phận trong thân thể và vân vân. Nếu những thứ trong dạ dày tuông ra thì sẽ giống như chất nôn mửa. Bên trong ruột là phân và bên trong bàng quang là nước tiểu, và có máu trong khắp các động mạch và tĩnh mạch. Đó là thực tế; đó là sự thật về những gì ở bên trong gói da này. Chúng ta không thể phủ nhận điều đó. Và nếu mình lấy ra tất cả chất nôn mửa từ dạ dày, tất cả nước bọt trong miệng, tất cả chất nhầy trong mũi, tất cả các chất bài tiết từ ruột, tất cả nước tiểu từ bàng quang, toàn bộ máu từ tĩnh mạch và động mạch, và chỉ còn một mình làn da thôi thì nó sẽ không hoàn toàn là người thân yêu của mình, đúng không? Thực tại về người thân là anh ấy hoặc cô ấy là trọn gói. Ta không chỉ muốn da của người thân được nhồi bông hoặc những thứ tương tự như vậy, giống như từ một bảo tàng viện lịch sử tự nhiên. Chúng ta muốn người đó còn sống, và đây là thực tế của những gì bên trong gói, dù mình có thích nó như vậy hay không.Thế thì bây giờ, sự việc rất thú vị. Chúng ta thấy cái gì đẹp và cái gì xấu? Thấy cái gì sạch và cái gì bẩn? Một số người có thể thấy da rất đẹp và bộ xương xấu xí, nhưng có điều gì xấu xí về bộ xương? Nó chỉ là một bộ xương. Nếu chúng ta theo dõi một ca phẫu thuật trong bệnh viện và thấy mọi thứ bên trong cơ thể thì có điều gì xấu xí hay ghê gớm? Đó là thái độ của mình, đúng không? Chắc chắn là các bác sĩ thực hiện phẫu thuật không thấy nó xấu xí và ghê gớm. Nó chỉ là những gì bên trong cơ thể.
Tránh Phóng Đại Những Phẩm Chất Tốt Đẹp, Chẳng Hạn Như Sắc Đẹp
Vấn đề là không phóng đại những phẩm chất tốt đẹp, thậm chí những phẩm chất tốt chỉ là tương đối và chủ quan. Chẳng hạn như một người mà tôi thấy rất đẹp thì bạn có thể không thấy đẹp chút nào. Hoặc tôi thấy người nào xấu xí thì bạn có thể thấy rất đẹp. Điều này hoàn toàn chủ quan. Vì vậy, nếu mình thấy làn da của con người và hình dáng của cơ thể hấp dẫn thì được thôi, nó đẹp đối với chúng ta, không có gì sai trái về điều đó. Vấn đề là đừng phóng đại nó. Không có gì sai trái đối với thực tế là nó đem lại cho mình niềm vui khi nhìn thấy người đó. Chúng ta thích diện mạo của họ, nó làm cho mình vui khi nhìn thấy họ. Điều tạo rắc rối là khi mình phóng đại điều đó, rồi cảm thấy là, “Lúc nào tôi cũng phải chạm vào người họ; tôi phải ôm lấy họ mỗi khi nhìn thấy họ; lúc nào tôi cũng phải có họ ở bên cạnh.”. Đó là vấn đề. Nếu có ai nhìn người này với lòng ham muốn thì ta sẽ rất bực mình: “Người này và thân thể của họ là của tôi.”. Chúng ta thấy có rất nhiều người rất đẹp ở ngoài đường. Điều đó chỉ phiền hà khi mình suy nghĩ một cách bốc đồng rằng, “Ước gì mình có thể rờ người này, hoặc làm điều này hay điều kia với người này.”. Việc này khiến cho mình thấy phiền não.Nếu mình bắt đầu phóng đại về bao bì, diện mạo của một người nhìn ra sao, thì việc phát triển điều gì như tầm nhìn quang tuyến X và tưởng tượng ra bộ xương của người đó sẽ rất hữu ích. Việc này không quá khó để thực hiện, đặc biệt nếu mình biết bộ xương nhìn ra sao. Đó không phải là bài học giải phẫu; không phải hoàn hảo, nhưng ta có thể tưởng tượng ra hộp sọ bên dưới da mặt và đầu. Điều đó sẽ giúp cho mình tỉnh táo. Hoặc nếu chúng ta vuốt ve bụng của ai và nghĩ rằng, “Thật là tuyệt vời”, thì hãy cố gắng có chánh niệm một chút nếu như đi sâu hơn 3 hoặc 4 cm vào trong làn da thì mình sẽ vuốt ve những gì. Không có nghĩa là ta sẽ bị đẩy lùi. Điều đó có nghĩa là mình sẽ không làm lớn chuyến về bất cứ sự hưởng thụ nào mà mình có được từ việc vuốt ve cơ thể của ai. Việc áp dụng các phương pháp này sẽ giúp cho mình có cảm xúc quân bình hơn.Những phương pháp vừa rồi chỉ là tạm thời; không đoạn diệt được dục vọng hay luyến ái, nhưng tạm thời sẽ giảm bớt những phiền não này, khi chúng phát sinh trong một số tình huống. Để thật sự đoạn trừ chúng thì mình cần phải lãnh hội cách một người thật sự tồn tại ra sao, và không tạo ra “điều gì” từ người đó hết. Nhưng điều này rất khó khăn và cao cấp. Do đó, trước tiên, mình sẽ áp dụng các phương pháp nhất thời, tạm thời này. Để có thể làm được điều này thì phải có quá trình ba bước để lắng nghe, tư duy và thiền quán.
Việt dịch: Lobsang Ngodrub