Vấn đề đối mặt với cái chết một cách thanh thản là một vấn đề rất khó khăn. Theo lẽ thường, dường như có hai cách giải quyết vấn đề và đau khổ. Đầu tiên chỉ đơn giản là cố gắng tránh vấn đề, gạt nó ra khỏi tâm trí của bạn, mặc dù thực tế của vấn đề đó vẫn còn đó và nó không giảm thiểu. Một cách khác để giải quyết vấn đề này là nhìn thẳng vào vấn đề và phân tích nó, làm cho nó trở nên quen thuộc với bạn và nói rõ rằng nó là một phần trong cuộc sống của chúng ta.
Bệnh tật xảy ra. Nó không phải là một cái gì đó đặc biệt, nó là một phần của tự nhiên và là một thực tế của cuộc sống. Tất nhiên chúng ta có mọi quyền để tránh bệnh tật và đau đớn, nhưng bất chấp nỗ lực đó, khi bệnh tật xảy ra, tốt hơn là nên chấp nhận nó. Mặc dù bạn nên cố gắng hết sức để chữa khỏi nó càng sớm càng tốt, nhưng bạn không có thêm gánh nặng về tinh thần nào khác. Như học giả vĩ đại Ấn Độ Tịch Thiên (Shantideva) đã nói: “Nếu có cách để vượt qua đau khổ, thì không cần phải lo lắng; nếu không có cách nào để vượt qua đau khổ, thì lo lắng cũng chẳng ích gì”. Loại thái độ lý trí đó khá hữu ích.
Cái chết là một phần của cuộc sống của tất cả chúng ta. Cho dù chúng ta có thích hay không, nó chắc chắn sẽ xảy ra. Thay vì tránh suy nghĩ về nó, tốt hơn là thấu hiểu ý nghĩa của nó. Tất cả chúng ta đều có cùng một cơ thể, cùng một loại thịt xương con người, và do đó tất cả chúng ta sẽ chết. Tất nhiên, có một sự khác biệt lớn giữa cái chết tự nhiên và cái chết tai nạn, nhưng về cơ bản cái chết sẽ đến sớm hay muộn. Nếu từ đầu, thái độ của bạn là: “Vâng, cái chết là một phần của cuộc sống của chúng ta”, thế thì nó có thể dễ đối mặt hơn.
Có hai cách tiếp cận riêng biệt để đối phó với một vấn đề. Một là chỉ đơn giản là tránh nó bằng cách không nghĩ về nó. Cái kia, hiệu quả hơn nhiều, là đối mặt với nó một cách trực tiếp vì thế bạn đã có ý thức về nó. Nói chung, có hai loại vấn đề hoặc đau khổ: Với một loại, có thể, bằng cách tiếp nhận một thái độ nào đó, thì người ta có thể thật sự làm giảm năng lực cùng mức độ đau khổ và lo lắng. Tuy nhiên, có thể có những loại vấn đề và đau khổ khác mà việc tiếp nhận một loại thái độ và cách suy nghĩ nào đó có thể không nhất thiết làm giảm mức độ đau khổ, nhưng điều đó vẫn sẽ chuẩn bị cho bạn đối mặt với nó.
Khi những điều không may xảy ra trong cuộc sống của chúng ta thì có hai kết quả có thể xảy ra. Một khả năng là tinh thần bất ổn, lo lắng, sợ hãi, nghi ngờ, thất vọng và cuối cùng là trầm cảm, và trong trường hợp xấu nhất, thậm chí là tự tử. Đó là một cách. Khả năng khác là do trải nghiệm bi thảm đó mà bạn trở nên thực tế hơn, bạn trở nên gần với thực tại hơn. Với sức mạnh của sự thẩm tra, trải nghiệm bi thảm có thể khiến bạn trở nên mạnh mẽ hơn, đồng thời gia tăng sự tự tin và lòng tự lập của bản thân. Sự kiện không may có thể là một nguồn sức mạnh bên trong.
Sự thành công trong cuộc sống và tương lai của chúng ta phụ thuộc vào động cơ và sự quyết tâm hay sự tự tin của chúng ta. Trải qua những trải nghiệm khó khăn, cuộc sống đôi khi trở nên đầy đủ ý nghĩa hơn. Nếu bạn nhìn vào những người mà ngay từ đầu cuộc đời của họ đã có tất cả mọi thứ, bạn có thể thấy rằng khi những điều nhỏ nhặt xảy ra, họ sẽ sớm mất hy vọng hoặc trở nên cáu kỉnh. Những người khác đã phát triển thái độ tinh thần mạnh mẽ hơn do kết quả của những khó khăn của họ.
Tôi nghĩ rằng người đã từng trải qua nhiều gian khổ có thể đứng vững hơn khi đối mặt với vấn đề hơn là người chưa từng trải qua đau khổ. Từ góc độ này, thế thì một đau khổ nào đó có thể là một bài học tốt cho cuộc sống.
Riêng tôi, tôi đã mất đất nước của mình và tệ hơn nữa, đất nước của tôi đã có rất nhiều sự tàn phá, đau khổ và bất hạnh. Tôi đã dành không chỉ phần lớn cuộc đời mình mà còn là phần tốt nhất của cuộc đời mình bên ngoài Tây Tạng. Nếu bạn chỉ nghĩ về điều này từ góc độ đó, hầu như không có bất cứ điều gì tích cực. Nhưng ở một góc độ khác, bạn có thể thấy rằng vì những điều không may này mà tôi đã có một kiểu tự do khác, chẳng hạn như cơ hội gặp gỡ những người khác nhau từ các truyền thống khác nhau và cũng có thể gặp gỡ các nhà khoa học từ các lĩnh vực khác nhau, và tôi đã học được nhiều điều quý giá. Vì vậy, những kinh nghiệm bi thảm của tôi cũng có một số khía cạnh đáng giá.
Nhìn vấn đề từ nhiều góc độ khác nhau thật sự làm giảm bớt gánh nặng tinh thần. Theo quan điểm của Phật giáo, mọi sự kiện đều có nhiều khía cạnh và đương nhiên một sự kiện có thể được nhìn từ nhiều góc độ khác nhau. Rất hiếm hoặc hầu như không thể xảy ra một sự kiện có thể là tiêu cực từ mọi quan điểm. Vì vậy, sẽ rất hữu ích khi có điều gì đó xảy ra, hãy cố gắng nhìn nó từ nhiều góc độ khác nhau và sau đó bạn có thể nhìn thấy những khía cạnh tích cực hoặc có lợi. Hơn nữa, nếu có điều gì đó xảy ra, việc so sánh với một số sự kiện khác hoặc với sự kiện của người khác hoặc quốc gia khác sẽ rất hữu ích ngay lập tức. Điều này cũng rất hữu ích trong việc duy trì sự hòa bình của bạn.
Bây giờ tôi sẽ giải thích, với tư cách là một tu sĩ Phật giáo, làm thế nào để đối phó với cái chết. Đức Phật đã dạy các nguyên tắc của Bốn Chân Lý Cao Quý (Tứ Diệu Đế), trong đó nguyên tắc đầu tiên là Sự thật về Khổ. Sự thật về Khổ được giảng dạy trong bối cảnh có ba đặc tính của sự tồn tại, đặc điểm thứ nhất là tính vô thường. Khi nói về bản chất của vô thường, chúng ta phải ghi nhớ rằng có hai cấp độ. Một là mức độ thô, khá rõ ràng và là sự ngừng tiếp tục của một cuộc sống hoặc một sự kiện. Nhưng bản chất vô thường đang được giảng dạy liên quan đến Tứ Diệu Đế đề cập đến khía cạnh vi tế hơn của vô thường, đó là bản chất tạm thời của sự tồn tại.
Bằng cách quán chiếu về các mức độ thô hơn của vô thường, người ta sẽ có thể đối đầu và chống lại sự bám chấp ở tính thường còn hoặc tồn tại vĩnh viễn về đặc tính hay bản ngã của chính mình, bởi vì nắm bắt ở tính thường còn buộc chúng ta phải bám chấp vào chính ‘bây giờ’ hoặc các vấn đề của chính mình suốt đời. Bằng cách giải thoát sự kìm kẹp của việc bám chấp và tồn tại vĩnh viễn này trong chúng ta, thì chúng ta sẽ ở một vị trí tốt hơn để thấu hiểu giá trị của sự hoạt động vì những kiếp sống tương lai của chúng ta.
Một trong những lý do tại sao tỉnh thức về cái chết và sự vô thường là rất quan trọng trong thực hành tôn giáo của Đạo Phật vì người ta cho rằng trạng thái tâm trí của bạn lúc chết có ảnh hưởng rất lớn đến việc xác định hình thức tái sinh bạn có thể có. Cho dù đó là trạng thái tinh thần tích cực hay tiêu cực đều sẽ có tác dụng rất lớn. Vì vậy, thực hành tôn giáo của Đạo Phật nhấn mạnh rất lớn tầm quan trọng của sự tỉnh thức về cái chết và vô thường.
Một trong những tác dụng phụ tích cực của việc duy trì mức độ tỉnh thức về cái chết rất cao là nó sẽ chuẩn bị cho cá nhân đến mức mà khi cá nhân đó thật sự đối mặt với cái chết, người ấy sẽ ở một vị trí tốt hơn để duy trì sự có mặt của tâm thức người ấy. Đặc biệt trong Phật giáo Mật tông, người ta coi trạng thái tâm thức mà một người trải qua lúc sắp chết là vô cùng vi tế và vì sự tinh tế của cấp độ tâm thức đó, nó cũng có một sức mạnh to lớn và tác động lên sự tương tục của tâm thức của hành giả.
Trong các thực hành Mật tông, chúng tôi nhận thấy rất nhiều sự nhấn mạnh vào những quán chiếu về tiến trình của cái chết, vì thế cá nhân vào lúc chết không chỉ giữ được sự chánh niệm của tâm thức mà còn có thể sử dụng trạng thái vi tế đó của tâm thức một cách hiệu quả hướng tới việc thực chứng con đường [tu tập].
Từ quan điểm Mật thừa, toàn bộ quá trình tồn tại được giải thích trong dạng thức của ba giai đoạn được biết như là ‘sự chết’, ‘trạng thái trung ấm và ‘tái sanh’. Tất cả ba giai đoạn tồn tại này được xem như là những trạng thái hoặc biểu hiện của tâm thức và các năng lượng đi kèm hoặc thúc đẩy tâm thức, vì thế trạng thái trung ấm và tái sanh không gì khác hơn là các cấp độ khác nhau của tâm thức và năng lượng vi tế. Ví dụ về các trạng thái dao động như vậy có thể được tìm thấy trong cuộc sống hàng ngày của chúng ta, khi trong suốt 24 giờ trong ngày chúng ta trải qua chu kỳ ngủ sâu, thời kỳ thức và trạng thái giấc mơ. Sự tồn tại hàng ngày của chúng ta trên thực tế được đặc trưng bởi ba giai đoạn này.
Khi cái chết trở thành một thứ gì đó quen thuộc với bạn, khi bạn có một số kiến thức về các quá trình của nó và có thể nhận ra các dấu hiệu bên ngoài và bên trong của nó, thì bạn đã chuẩn bị sẵn sàng cho nó. Theo kinh nghiệm của bản thân, tôi vẫn không tự tin rằng vào lúc chết, tôi sẽ thực sự thực hiện tất cả những thực hành mà tôi đã chuẩn bị. Tôi không có gì đảm bảo!
Đôi khi tôi nghĩ về cái chết, tôi có một cảm giác hào hứng nào đó. Thay vì sợ hãi, tôi có cảm giác tò mò và điều này khiến tôi dễ dàng chấp nhận cái chết hơn rất nhiều. Tất nhiên, gánh nặng duy nhất của tôi nếu tôi chết hôm nay là: “Ồ, chuyện gì sẽ xảy ra với Tây Tạng? Còn văn hóa Tây Tạng thì sao? Còn về quyền của sáu triệu người dân Tây Tạng thì sao?” Đây là mối quan tâm chính của tôi. Nếu không, tôi hầu như không cảm thấy sợ hãi gì với cái chết.
Trong thực hành cầu nguyện hàng ngày của tôi, tôi quán tưởng tám yoga bổn tôn khác nhau và tám cái chết khác nhau. Có lẽ khi cái chết đến, mọi sự chuẩn bị của tôi có thể thất bại. Tôi hy vọng là không! Tôi nghĩ rằng những thực hành này rất hữu ích về mặt tinh thần trong việc đối phó với cái chết. Ngay cả khi không có kiếp sau, sẽ có lợi ích nào đó nếu họ giải tỏa được nỗi sợ hãi. Và bởi vì ít sợ hãi hơn, người ta có thể chuẩn bị đầy đủ hơn. Nếu bạn đã chuẩn bị đầy đủ thế thì vào lúc lâm chung, bạn có thể giữ được sự thanh thản cho tâm hồn mình.
Tôi nghĩ rằng lúc chết một tâm hồn thanh thản là điều cần thiết cho dù bạn tin vào điều gì, cho dù đó là Phật giáo hay một tôn giáo nào khác. Vào lúc chết, cá nhân không nên tìm cách phát triển sự tức giận, thù hận, v.v. Tôi nghĩ ngay cả những người không tín ngưỡng cũng thấy tốt hơn là ra đi trong thanh thản thì hạnh phúc hơn nhiều. Ngoài ra, đối với những người tin vào thiên đàng hoặc một số quan niệm khác, tốt nhất là nên ra đi trong thanh thản với suy nghĩ về Chúa của riêng một người hoặc niềm tin vào các thế lực cao hơn. Đối với các Phật tử và các truyền thống Ấn Độ cổ đại khác, vốn chấp nhận thuyết tái sinh hay nghiệp báo, đương nhiên vào lúc chết, trạng thái tâm hồn đức hạnh sẽ có lợi.
Đức Dalai Lama 14
Việt dịch: Quảng Cơ, Tuệ Uyển